Mensen die ‘nergens meer bijhoren’: de godsdienstsocioloog Stephen Bullivant ging met hen in gesprek en kwam tot verrassende conclusies. Ds. Matthijs Schuurman las zijn boek ‘Nonverts. The making of Ex-Christian America’ en schreef voor de IZB een recensie.
De Verenigde Staten hebben te maken met een ingrijpende godsdienstige verandering. Waar andere delen van de westerse wereld met secularisatie te maken kregen, was dit in de VS anders. In de laatste decennia heeft ook de VS met secularisatie te maken gekregen: het aantal Amerikanen dat aangeeft niet bij een godsdienst te behoren, neemt de afgelopen tijd snel toe. Tot die groep, die aangeeft nergens bij te horen, zijn degenen die zonder godsdienst zijn opgevoed. Tot die groep behoren ook Amerikanen die wel een godsdienstige opvoeding hebben gehad, maar zichzelf niet meer als godsdienstig beschouwen.
Nonverts
De godsdienstsocioloog Stephen Bullivant is geïnteresseerd in die laatste groep: Amerikanen die wel een godsdienstige opvoeding hebben gehad maar zichzelf momenteel niet meer als godsdienstig beschouwen. Hij deed met name onderzoek naar degenen die een christelijke opvoeding hebben gehad. Hij duidt hen aan als nonverts: een combinatie van converts (bekeerlingen) en nones (degenen die nergens meer bij horen). Voor zijn onderzoek hield hij veel interviews met nonverts. Hij sprak onder andere met ex-mormonen, ex-protestanten, ex-katholieken en ex-vangelicals en publiceerde daarover een boek: Nonverts. The Making of Ex-Christian America. Hoewel dit boek gaat over Amerikaanse ex-gelovigen zijn een aantal inzichten ook voor Nederland relevant.
Gemis
Zo geeft Bullivant aan dat de groep van degenen die zich niet meer als gelovig beschouwen een gemêleerde groep is. Ook de redenen om zich niet meer als gelovig te zien kunnen heel divers zijn. De een is verhuisd en kon geen aansluiting vinden bij een nieuwe kerk en kwam tot de ontdekking het ook zonder kerk goed te kunnen redden. Een ander nam afscheid van de kerk vanwege de ethische of politieke standpunten die in een kerk werden aangehangen. Een derde kwam als kind en jongere nauwelijks in de kerk, waardoor er geen binding met het geloof was gegroeid.
Opvallend is dat veel van de geïnterviewden aangaven dat ze zich niet als atheïst wilden zien. Ook gaven de meesten aan dat het afscheid van de kerk en het geloof ook een gemis geeft. Een deel houdt er rekening mee dat ze op termijn weer bij een kerk aansluiten als ze er de tijd voor hebben of als ze een kerk vinden die bij hen past.
Momentopname
Voor Bullivant was het een ontdekking dat voor een aantal van degenen die hij sprak het niet-meer-gelovig-zijn een momentopname is: op dit moment zijn ze geen lid van een kerk en op dit moment doen ze niet iets actiefs met hun geloof, maar het vuurtje zou ook wel weer aangewakkerd kunnen worden waardoor het geloof weer een actievere rol in hun leven gaat spelen. Ze hebben vaak ook de band met het geloof en de kerk niet helemaal doorgesneden. Ze kunnen met hoogtijdagen naar de kerk gaan. Ze hebben ook allemaal niet het geloof in God opgegeven en een deel van hen bidt nog geregeld. Ze kunnen ook met nostalgie terugkijken naar wat ze hebben meegekregen in hun godsdienstige opvoeding.
Generaties
Er is ook een groep voor wie het afscheid van de kerk weinig veranderd heeft aan hun leven. Dat zijn degenen die in de grote protestantse kerken zijn gedoopt, maar in hun leven nauwelijks de kerk van binnen hebben gezien. Hun ouders hadden nog een dun lijntje met de kerk en namen niet helemaal afscheid, maar gaven het geloof niet meer mee aan hun kinderen.
Zo kan in twee generaties de band met kerk en geloof helemaal verdwenen zijn. De grootouders zijn actief gelovig en gaan elke zondag naar de kerk. De generatie van de kinderen gaat mondjesmaat en wil de band met de kerk niet helemaal opgeven. De kleinkinderen krijgen van dat dunne lijntje nauwelijks meer mee en hebben zelf geen connectie met de kerk en het geloof meegekregen.
Conservatief
Een duidelijk verschil tussen Nederland en de VS is dat tot in de jaren-’60 het christelijk geloof gekoppeld was aan de Amerikaanse nationaliteit: een goede Amerikaan was een christen. Toen de Koude Oorlog ten einde kwam, verdween de noodzaak om als Amerikaan ook christen te zijn. Daarbij kwam ook dat conservatieve christenen zich steeds nadrukkelijker gingen presenteren en steeds meer politieke invloed kregen.
Via deze politieke invloed wilden deze conservatieve christenen de secularisatie tegengaan. Zij gingen de strijd met de cultuur aan. Deze cultuurstrijd zorgde voor een dubbele beweging: aan de ene kant trokken de conservatieve christenen behoudende gelovigen uit de mainstream-kerken weg die hun kerk te liberaal vonden. Aan de andere kant kreeg de generatie van de kinderen en de kleinkinderen moeite met de conservatieve waarden van deze evangelicale beweging en begonnen zij zich hiervan te verwijderen.
Riskante strategie
Als ik het boek van Bullivant lees, maak ik als vanzelf de vergelijking met de situatie in ons eigen land. Het eerste dat ik meeneem, is dat de secularisatie voorlopig nog wel doorgaat. De VS was eerst een uitzondering op de secularisatietheorieën, maar ook hier gaat de secularisatie in ongekende vorm door. Je kunt als orthodoxe kerken in Nederland net als de conservatieve christenen de strijd met de cultuur aangaan, bijvoorbeeld over seksualiteit of gender. Daarmee bind je een behoudende groep, die in kerken met een progressievere koers het niet meer kunnen vinden. Maar je kiest als orthodoxe kerk ook voor een riskante strategie, omdat je een nieuwe generatie, die veel minder nadrukkelijk positie kiest tegen de cultuur, dwingt om te kiezen tussen christelijk geloof en cultuur. Een deel van deze nieuwe generatie zal er dan voor kiezen de weg zonder kerk verder te gaan.
Verdwenen
Confronterend vond ik het om te lezen dat in twee generaties kerkgang en geloof compleet verdwenen kunnen zijn. Ik moest daarbij denken aan de jongeren die elke keer wel uitgenodigd worden voor catechisatie. Ze zijn ooit nog wel gedoopt, maar hun ouders zijn geen actieve kerkgangers. Soms ken ik hen nog via de opa’s en de oma’s die op het dorp wonen. Wanneer zij bij ons op het dorp wonen, bestaat de kans dat ze nog een dun lijntje met de kerk hebben. Met Kerst en Pasen kunnen ze soms nog naar de kerk gaan, omdat de rest van de familie ook gaat, maar ze gaan zichzelf typeren als gelovig, zoals hun opa en oma dat wel zouden doen. Wanneer ze gaan verhuizen, is de band met de kerk helemaal verdwenen.
Netwerk
Bullivant geeft aan dat het netwerk vaak bepalend is voor de binding met de kerk. Wie een netwerk in de kerk heeft, zal veel minder snel de kerk verlaten dan degenen die dat netwerk niet hebben. Ik herken uit mijn werk dat verhuizingen een belangrijke oorzaak van kerkverlating zijn. Degenen die verhuizen kunnen lang niet altijd zich aan een nieuwe gemeente verbinden. Dat geldt voor studenten die naar de grote stad gaan. Dat geldt voor jonge gezinnen die verhuizen vanwege het werk van een van de ouders. Dat geldt voor senioren die verhuizen naar een appartement in een andere plaats.
De actieve gemeenteleden vinden vaak hun weg naar de kerk wel, maar degenen die een minder sterke band hadden, raken minder snel aangehaakt bij een nieuwe gemeente.
Wat mij opviel was dat lang niet iedereen die van de kerk losraakt ook van het geloof losraakt. Een deel blijft geloven in God en een deel blijft zelfs ook bidden. Wanneer een gemeente in staat is om met deze afhakers in contact te komen bestaat er zelfs een kans dat ze de kerkgang weer actief gaan oppakken. Dat betekent dat een gemeente de mogelijkheid moet hebben voor geïnteresseerde buitenstaanders om voorzichtig aan te haken en langzaamaan wat netwerk in de gemeente op te bouwen.
Van harte aanbevolen.
Ds. Matthijs Schuurman
N.a.v. Stephen Bullivant, Nonverts. The Making of Ex-Christian America (Oxford: Oxford University Press, 2022).